Βιτρίνα

ΒΙΟΛΙΣΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΚΑΔΙΑ

ΕΝΥΠΟΓΡΑΦΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ…  «ΥΠΟΓΡΑΦΗ»

«στον άλλο κόσμο θέλω να γίνω ποτάμι και αυτή πηγή,

ο  σκοτεινός Αλφειός και η μακρινή Αρέθουσα,

για να σμίγουν τα νερά μας κάπου στα βάθη της θάλασσας». 

Γιώργος Μαρκόπουλος *

Νέα Υόρκη. Ιανουάριος του 2010, σε κεντρικό σταθμό του μετρό.  Ένας βιολιστής αρχίζει να συνοδεύει με τις νότες του τα βιαστικά βήματα εκείνων που τον προσπερνούν καταφανώς αδιάφορα. Ένας ηλικιωμένος στάθηκε μετά από τρία λεπτά και κατόπιν απομακρύνθηκε με γρήγορο διασκελισμό. Ένας νέος άντρας στάθηκε γέρνοντας σε έναν τοίχο, μέχρι τη στιγμή που κοίταξε το ρολόι του, ενώ ένα παιδί  προσπαθούσε να συντονιστεί με τις νότες,  αλλά μάταια. Το βιαστικό βήμα της μητέρας του,  του επέτρεπε μόνο να περπατάει έχοντας το κεφάλι στραμμένο προς τα πίσω. Ένας διαβατικός ακροατής έριξε ένα δολάριο και ένας άλλος ένα δεύτερο. Κάποιος έριξε ένα βλέμμα και κάποιος κοντοστάθηκε. Ένα ακόμα παιδί προσπάθησε  ν’  ακούσει και ένας ακόμα γονιός το τράβηξε προς τις κυλιόμενες σκάλες που ξερνούν και καταπίνουν τους κατοίκους της μητρόπολης του καπιταλισμού.  Ο βιολιστής έπαιξε περίπου 45 λεπτά και στο τέλος αυτού του σεμνού ρεσιτάλ είχε συγκεντρώσει 32 δολάρια αλλά ούτε ένα χειροκρότημα.

Περιστατικά σαν αυτό επαναλαμβάνονται καθημερινά σε όλες τις μητροπόλεις του αναπτυγμένου κόσμου. Θα ήταν ως εκ τούτου κάτι σύνηθες   αν αυτός που έπαιξε δεν ήταν ο Joshua Bell, ένας διεθνούς φήμης βιολιστής ο οποίος για ένα κονσέρτο αμείβετε περίπου με 1000 δολάρια το λεπτό και αν δεν είχε προσφέρει αυτό το ρεσιτάλ με ένα βιολί που αξίζει περίπου 3.5 εκατομμύρια  δολάρια, κατασκευασμένο από τον Antonio Stradivari το 1713.

Ομολογώ φυσικά πως ούτε η αμοιβή του με κάνει να έχω μεγαλύτερη εκτίμηση στον εξαίρετο βιολιστή, ούτε το εν λόγω όργανο μου ηχεί πλέον καλύτερα. Αυτή η κοινωνική παραφωνία όμως με βοηθάει να δω από μιαν άλλην  οπτική την τελευταία ταινία του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, Η υπογραφή.

Το βασικό στόρι της ταινίας περιστρέφετε γύρω από τη ζωγράφο  Μαρία Δήμου (Μαρία Πρωτόπαπα) και τον επίσης ζωγράφο και σύντροφο της ’γγελο (Γιώργος Χωραφάς). Η γνωριμία τους στο Παρίσι στέκεται μοιραία. Είναι μια γνωριμία όμως που στιγματίζετε από ένα ιδιαίτερο περιστατικό. Ο γκαλερίστας που ετοιμάζει μια έκθεση της Μαρίας Δήμου, βλέποντας ένα γυμνό που έχει ζωγραφίσει ο ’γγελος και νομίζοντας πως είναι της Μαρίας τους «αναγκάζει» εν αγνοία του να παίξουν ένα ιδιότυπο παιχνίδι. Να κάνουν όπως ομολογεί αργότερα ο ίδιος ο ’γγελος μια «ζαβολιά».  Το δικό του έργο, θα το υπογράψει η Μαρία Δήμου γιατί τα λεφτά είναι πολλά και όπως έχει μόλις πει ο έμπορος της τέχνης «το όνομα πουλάει…» και ασφαλώς καταλαβαίνουν «πόσο δύσκολο είναι να φτιάξεις ένα όνομα».

Κατά μία έννοια ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος υπέγραψε το σενάριο και τη σκηνοθεσία μιας ταινίας που μεταφέρει στην κινηματογραφική οθόνη σκηνές και δράματα που παίζονται καθημερινά στον χώρο της τέχνης. Φυσικά όχι μόνον στις μεγάλες γκαλερί ή στις μικρές αίθουσες που ασχολούνται με την εικαστική δημιουργία, αλλά και στις δισκογραφικές εταιρίες, στις εταιρίες κινηματογραφικών παραγωγών και φυσικά σε κάθε θεατρική ή εκδοτική επιχείρηση. Εκεί, που το κάθε όνομα αντιστοιχεί σε λίγα ή περισσότερα μηδενικά ακόμα και στην περίπτωση που απλώς αναπαράγει μια μανιέρα που παραμένει ίδια και μπορεί κάλλιστα να συνταξιοδοτηθεί μαζί με τον εμπνευστή της. Εκεί που δεν υπάρχει ούτε πάθος, ούτε αγωνία, ούτε έξαρση, παρά μόνο το ίδιο αναγνωρίσιμο μοτίβο που εξασφαλίζει μια σίγουρη πελατεία και μια σχεδόν βέβαιη αποδοχή. Εκεί, που οι νέοι δημιουργοί προσπαθούν να μιλήσουν για τέχνη και οι παλαιοί έμποροι να ασκήσουν τη μόνη τέχνη που πραγματικά κατέχουν. Την τέχνη του επιχειρείν.

Στην πραγματικότητα  η Μαρία και ο ’γγελος δεν πλαστογραφούν τίποτα. Επί της ουσίας πλαστογραφούν τα πάντα. Στην πραγματικότητα πουλάνε στην τιμή που αξίζει, κάτι, που θα είχαν πουλήσει φτηνά με κάποιο άλλο όνομα. Το ίδιο έργο θα είχε αποφέρει κάτι ανάλογο με τα 32 δολάρια της «ανωνυμίας» του κατά τα άλλα «επώνυμου» βιολιστή ο οποίος μπορεί να παίξει τα ίδια κομμάτια  και να εισπράξει τόσο το ένθερμο χειροκρότημα, όσο και το κασέ που έχει ορίσει ο ατζέντης του. Το «γυμνό» λοιπόν έφτασε στον αγοραστή στην σωστή τιμή. Το έργο τέχνης δεν είναι μόνο η υπογραφή. Σε μία τέτοια περίπτωση οι καλλιτέχνες θα πουλούσαν υπογραφές που θα γέμιζαν τον καμβά και στην άκρη του πίνακα θα είχαν και ένα μικρό κάποτε δυσδιάκριτο έργο για να επιβεβαιώνει την ταυτότητα τους. Το γεγονός λοιπόν είναι,  πως η Μαρία και ο ’γγελος δεν εξαπάτησαν τους αγοραστές. Ουσιαστικά δεν επέτρεψαν στον γκαλερίστα και στον αγοραστή να εκμεταλλευτούν  την όποια ανωνυμία.  Το πέτυχαν όμως διαπράττοντας ένα μεγάλο έγκλημα. Δεν αναφέρομαι στο σεναριακό έγκλημα που βάφει με αίμα τις πυκνογραμμένες σελίδες μιας εφημερίδας, αλλά στο αναίμακτο μακελειό της αυτοεξαπάτησης   και αυτοακύρωσης που ετοιμάζει μεθοδικά το φυσικό τους τέλος.  Διότι καμία αφοσίωση δεν μπορεί να στηριχτεί στον αφανισμό κάποιας Μαρίας  και καμία αγάπη στον ευνουχισμό ενός ’γγελου. 

Διαισθανόμενος ίσως αυτή την πραγματικότητα  ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος, προσπάθησε να μιλήσει για αυτόν τον αυτοχειριασμό μέσα από έναν συμβολικό πίνακα που γίνεται σημείο αναφοράς και κατά μία άποψη το κλειδί που μας επιτρέπει να ξεκλειδώσουμε τα όποια επίπεδα της κινηματογραφικής γραφής. Οι Ποιμένες της Αρκαδίας (τόπος καταγωγής του ’γγελου και τόπος εξέλιξης του δράματος) του Πουσσέν έχουν ανακαλύψει ένα ταφικό μνημείο και προσπαθούν ψηλαφώντας να μυηθούν στο μυστήριο του θανάτου. Κατά μία έννοια ψηλαφούν το όνομα των κινηματογραφικών ηρώων μας και προσπαθούν να μαντέψουν το μέγεθος της τραγωδίας. Το μέγεθος μιας τραγωδίας, που άλλους τους συντρίβει κάτω από το βάρος ενός ονόματος και άλλους κάτω από το πέπλο της ανωνυμίας.

Είναι ένας ακόμα τρόπος για να περιπλανηθούμε από το κινηματογραφικό χθες, στο κινηματογραφικό τώρα. Μη μας διαφεύγει άλλωστε πως το σπίτι που επισκευάζει ’γγελος στην Αρκαδία είναι ένας παλιός σταθμός του τρένου που συμβολικά και κυριολεκτικά γίνεται και ο τελευταίος σταθμός της ζωής των κινηματογραφικών ηρώων. Η ίδια η σχέση του ’γγελου με τη Μαρία άλλωστε, κινείται πάνω στις παλιές ράγες με τη βοήθεια ενός χειροκίνητου βαγονέτου που διασχίζει τα υπέροχα τοπία της Αρκαδίας, την ίδια ώρα που ένα επισφαλές χάρτινο βαρκάκι ξεκινάει από τον Αλφειό για να οδηγηθεί (ποιος ξέρει;)  με την βοήθεια των μυθολογικών αναφορών στη μακρινή  Σικελία.  Από αυτό το ταξίδι, βέβαια, θα απουσιάσουν τόσο ο ’γγελος όσο και η Μαρία. Ο εκτροχιασμός τους θα συντελεστεί με τρόπο μεθοδικό και σχεδόν δίκαιο. Ίσως, διότι  πρέπει να επιβεβαιωθεί πως στο λάθος δεν μας σπρώχνει η άγνοια αλλά η ίδια η γνώση. Ίσως, διότι η πρώτη ύλη της γνώσης δεν είναι τίποτα λιγότερο από το λάθος και οι μύθοι τίποτε λιγότερο από πανάρχαια  σύμβολα και απόκρυφες διδαχές. Ως εκ τούτου και  οδηγίες περί του αποσυμβολισμού των λαθών μας  και χρήσιμες συμβουλές για την κατασκευή της κιβωτού του μέλλοντος.  

Σε αυτήν την κιβωτό η ταινία του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, επιλέγει να διασώσει όχι μόνον έργα τέχνης και εικαστικούς κριτικούς που αναζητούν την αλήθεια, αλλά και το ίδιο το κοινό. Το διασώζει στο πρόσωπο του Νίκου Ορφανού (Νίκος Κουρής), για να το εκτελέσει και να το πετάξει στη μεγάλη καταβόθρα των αιώνων. Διότι εδώ το «κοινό» εμφανίζεται ως  ένας εισβολέας που ξεπερνάει κάθε όριο. Δεν του αρκεί να χειροκροτεί τα πάντα, δεν του αρκεί να προσπερνάει αδιάφορο μπροστά από μεγάλους καλλιτέχνες,  δεν του αρκεί να μην διαβάζει και να μην βλέπει θέατρο, δεν του αρκεί να τα «ακουμπάει» στο Χόλυγουντ και να τα «σπρώχνει» στις ΠΑΕ, δεν του αρκεί να βλέπει τηλεόραση μέχρι τελικής αποβλάκωσης και να διαβάζει κουτσομπολιά μέχρι να ικανοποιήσει την πιο αρρωστημένη του φαντασίωση. Τώρα το «κοινό» έμαθε πως η τέχνη έχει λεφτά και θέλει το μερτικό του. Αν ο Πικάσο δεν έπιανε μία θα τον πετούσε από το παράθυρο. Αν ο Θεόφιλος δεν είχε «τσιμπήσει» στο χρηματιστήριο της τέχνης, θα τον έβαζε πάλι να του ζωγραφίσει τις γλάστρες για να του προσφέρει μια φασολάδα και αν η Μαρία Καλογεροπούλου τραγουδούσε  στην Πειραιώς, το πιθανότερο είναι να μην της πετούσε ούτε ένα πανεράκι με λουλούδια. Τώρα όμως το «κοινό» ξύπνησε. Θέλει να κάνει το γιο του ηθοποιό, την κόρη μανεκέν και τραγουδίστρια και το άλλο το «σκασμένο» που πιάνει το χέρι του να μπει οπωσδήποτε στη Καλών Τεχνών για να σπάει χιλιάδες καρπούζια σαν εικαστικό δρώμενο και να το δείχνει η τηλεόραση.

Ο Νίκος Ορφανός όμως, το «κοινό»  της Υπογραφής, είναι ακόμα πιο εκπαιδευμένος. Θέλει να εκβιάσει τον καλλιτέχνη, να βιάσει την καλλιτέχνιδα, να πάρει φτηνά και να πουλήσει ακριβά και γενικά να μιλάει για την τέχνη όπως μιλάει όταν κάνει μπίζνες και να κάνει μπίζνες με τον τρόπο που βιάζει την τέχνη.

Είναι όλο το «κοινό» έτσι; Ασφαλώς και όχι. Ο Νίκος Ορφανός δεν είναι τόσο «ατάλαντος» που να μην μπορεί να μυριστεί το χρήμα. Είναι τόσο ταλαντούχος που μπορεί μάλιστα να οδηγήσει έναν καλλιτέχνη σε ακραίες καταστάσεις.  Το μεγαλύτερο μέρος του κοινού όμως δεν είναι τόσο ταλαντούχο και αυτό είναι πρόβλημα. Το μεγαλύτερο μέρος του κοινού είναι καλοπροαίρετο και κάποτε σχεδόν συγκαταβατικό. Το μεγαλύτερο μέρος του κοινού υποφέρει από αθεράπευτη καλοσύνη. Του είναι δύσκολο να στεναχωρήσει τον καλλιτέχνη και αν θα το κάνει είναι διότι ο καλλιτέχνης θα έχει προσπαθήσει να βιάσει το κοινό.  Διότι σε μία χώρα που ελάχιστοι γνωρίζουν τη δουλειά τους και ακόμα πιο λίγοι αναλαμβάνουν τις υποχρεώσεις που τους αναλογούν, η σύγχυση δεν θα μπορούσε να μην μολύνει και το χώρο της τέχνης.                                                                 

Είναι καιρός όμως να σταματήσουν οι καλλιτέχνες  να χαϊδολογούν τους «πελάτες» τους και οι «πελάτες» να κλείνουν το μάτι στους καλλιτέχνες.  Είναι καιρός, δηλαδή, αντί να αναζητούμε την χαμένη Αρκαδία θρηνώντας  πάνω από το μνήμα της τέχνης και αντί να ψηλαφούμε τα ίχνη των αρχαίων συμβόλων σαν τους ποιμένες του Πουσσέν,  να πούμε τη μοναδική αλήθεια. Ότι η μεγάλη τέχνη απαιτεί ανήσυχους δημιουργούς και επίσης έχει ανάγκη από ένα ταλαντούχο και απαιτητικό κοινό. Ένα κοινό που θα σιωπά εκκωφαντικά μπροστά στην επέλαση της κακογουστιάς  και θα στηρίζει με ενθουσιασμό κάθε νέα και ελπιδοφόρα παρουσία στον χώρο της τέχνης. Ένα κοινό που θα εκπαιδεύει τους δημιουργούς και θα εκπαιδεύεται από τους πρωτοπόρους της νέας καλλιτεχνικής εποποιίας. Ένα κοινό που δεν θα επιλέγει τα θεάματα με την ίδια βουλιμία που επιλέγει τον άρτο, αλλά και δεν θα μένει αδιάφορο μπροστά στον μόχθο εκείνων που προσπαθούν να συνθέσουν  με εντιμότητα και πάθος το ψηφιδωτό του νέου καλλιτεχνικού τοπίου της Ελλάδας που μπήκε στον 21^ο αιώνα αγωνιώντας να μην επιστρέψει στον 19^ο. 

Να τελειώσουμε συνδέοντας και πάλι την αρχή με το τέλος. Τον «ανώνυμο»  βιολιστή της Νέας Υόρκης με την ανώνυμη βιολονίστρια της ταινίας. Είναι αισιόδοξο πως η Μαρία και ο ’γγελος στάθηκαν μπροστά της και η Μαρία αργότερα αναζήτησε το κομμάτι που είχαν ακούσει. Αυτή η ανώνυμη βιολονίστρια λοιπόν έπαιξε ένα κομμάτι του «επώνυμου» Νίκου Κυπουργού και θα ευχόμουν κάποτε αυτό το κομμάτι να το ακούσω και στον Μετρό της Αθήνας, αλλά και στο μετρό της Νέας Υόρκης, μπροστά σε ένα ένθερμο και καλά ενημερωμένο κοινό. Μπροστά στο κοινό που μας λείπει με την έμπνευση, που μας κάνει να  ονειροπολούμε. 

*Από την ποιητική συλλογή του Γιώργου Μαρκόπουλου Η ιστορία του Ξένου και της λυπημένης και το ποίημα Στη μάντρα του ασύλου 1987

Με ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Δημήτρη Αλεξίου που μου το σύστησε.

Ιωάννης Πανουτσόπουλος Φλεβάρης 2011